آداب هیئت داری

هیأت را می‌توان دو گونه تعریف کرد:تعریف هیأت‌ها به گونه‌ای که هستند و تعریف آنها به گونه‌ای که باید باشند.ما جمع بین این دو تعریف را آورده‏ایم. البته این تعریف مقداری طولانی است. هیأت یعنی تجمعی از مؤمنان که برای تعظیم شعایر الهی و احیای امر اهل‌بیت‏(ع)، ـ نام و یاد و سیره و روش اهل‌بیت‌ ـ در جامعه و تعلیم و تربیت دینی و اخلاقی خود، به برگزاری متناوب جلسات مذهبى، شامل قرائت قرآن، سخنرانی دینی و ذکر توسّل اهل‌بیت عصمت و طهارت با محوریت عزاداری امام حسین(ع) اقدام می‏کنند. در تعریفی که ما از هیأت ارائه می‏دهیم چند مورد را خارج می‏کنیم:

اگر هیأتى، قرائت قرآن نداشت، این هیأت، هیأت کاملی نیست. وقتی هیأت هست، ذکر هست، چرا ذکر قرآن نباشد؟! اگر جلسه‌ی تجویدی باشد و تفسیری هم بگویند، این هم هیأت نیست؛ این جلسه یک کار تخصصی است و با برخورد کردن با قرآن به عنوان ذکر، تفاوت دارد.

تجمّع، یعنی این افرادی که دور هم جمع شده‏اند؛ اینها تصادفاً به هم نپیوسته‏اند، بلکه دارای تشکّل‌اند. اینها با گروهی که به نماز جمعه یا جماعت می‏روند، متفاوت‌اند. اگر شما مراسم برگزار کردید و گروهی آمدند و رفتند، به این هیأت نمی‏گویند. به مراسم عاشورا و محرم نیز هیأت نمی‏گوییم؛ این مراسمی است که در سال، یک بار برگزار شده و دیگر ادامه ندارد؛ بنابراین باید جلسات متناوب باشد و تناوب از نظر ما، حداقل ماهیانه و حداکثر هفتگی است.

چرا هیأت را با محوریّت بصیرت دینی یا قرآن یا سایر ائمّه نمی‏دانیم و فقط به امام حسین‏(ع) توجّه کرده‏ایم؟ اینها همه قابل بحث است. در این زمینه، بزرگان ما حرف‏های زیادی دارند که باید لحاظ شود. عدم توجّه به این نکات، در دراز مدت، هیأت را دچار انحراف خواهد کرد.

در این زمینه دقیق‌ترین سخنان و مفاهیم را در سخنان حضرت امام(ره) مشاهده می‏کنید. این‏که ما می‏خواهیم هیأت را این گونه تعریف کنیم، برای اثبات یک ادّعاست و آن ادّعا این است که بهترین شیوه برای تربیت نسل انقلاب و جامع‌ترین روش برای تربیت در وجوه مختلف، هیأت‏های مذهبی هستند و هیچ روشی برای تعلیم و تربیت دینى، بهتر و کارآمدتر از هیئآت مذهبی نیست. کارهای دیگر هم وجود دارد، مثل: تئاتر، فیلم و… اینها را می‏توان با هم مقایسه کرد، ولی در حرکت‏های فرهنگى، هیئآت مذهبی مهم‌ترین نقش را دارند.

چون می‏ببینیم با هیأت، کسی مخالفت نمی‏کند، پس شاید حس کنیم چیز علمی نیست. من در این میان، نظر شخصی خودم را ابراز می‏کنم و این که از مقوله‌ی هیأت دفاع می‏کنم، به عنوان جامع‏ترین و بهترین روش آن را می‏دانم و معتقدم در بُعد تربیتى، همه وجوه انسان را پرورش می‏دهد. اگر هیأت‌دار به این مسأله معتقد نباشد، یا شرکت‌کنندگان دائمی و برگزار کنندگان هیأت، به آن معتقد نباشند، از این سرمایه استفاده نخواهند کرد و به هیأت لطمه می‏زنند.

تاریخچه تشکیل هیأت های مذهبی

بعضی‏ها می‏گویند: این هیأت‏ها، ساخته و پرداخته‌ی دست صوفیه است. بعضی آن را به صفویّه نسبت می‏دهند؛ یعنی فرهنگ تشیع صفوى؛ ولی بنده ریشه تاریخی آن را از زمان رسول خدا(ص) می‏دانم.

هر تشکّل اجتماعی در سینه‌ی تاریخ، نسبت به کثرت جامعه و فرهنگ مردم، تغییر و تحول پیدا می‏کند. حج‏های امسال را ببینید، با حج‏های چهار – پنج قرن پیش تفاوت بسیار دارد؛ البته یک حقیقت اصلی دارد، ولی شکل آن تغییر می‏کند.

من ریشه‌ی هیأت‏ها را در صفویّه یا زمان حضرت آیت الله بروجردی می‏دانم؛ بلکه ریشه آن را در زمان شهادت حمزه سیّدالشهدا می‏بینم که وقتی به شهادت رسید، پیامبر اسلام وقتی به مدینه آمدند مشاهده نمودند که همه برای کشتگان خود گریه می‏کردند، فرمودند: کسی برای عمویم «حمزه» گریه نمی‏کند؟ و از آن به بعد، رسم شد در مدینه هر که می‏خواست برای شهید خودش عزاداری کند، ابتدا سر قبر حمزه می‏رفت و بعد برای شهید خودش عزاداری می‏کرد. این رسم که برای یک شهیدِ محور، در شهر، در حضور رسول خدا و با اشاره‌ی ایشان، ابتدا عزاداری شود و بعداً به موضوعات شخصی خود پرداخته شود، از زمان رسول خدا صورت گرفته است. این ریشه‌ی تشکیل هیأت است.

اوّلین هیأت به صورت رسمى، بعد از رحلت حضرت رسول(ص) شکل گرفته که حضرت فاطمه(س) به طور مرتب و هفتگى، همراه حسن علیه‌السلام و حسین علیه‌السلام بر سر قبر شهدا می‏رفتند و آنجا برنامه‌ی مرثیه و گریه داشتند.

می‏رسیم به زمان حضرت علی‏(ع) که وقتی از زمین کربلا می‏گذشتند، مراسم عزاداری و نوحه خوانی داشتند. در زمان حضرت رسول(ص) نیز هنگام تولد امام حسین گریه کردند. در زمان خود امام حسین‏(ع) شعرهایی که باقی مانده، بر این مفهوم دلالت دارد. وقتی حضرت به شهادت می‏رسند اشعاری که وجود دارد:

«شیعتی مهما شربتم ماء غدب فاذکرونی

و سمعتم بغریب او شهید فاندبونی»

که روایتی است که حضرت سکینه(س) از حلقوم بریده‌ی ابا عبدالله الحسین نقل می‏کنند و برخی از علمای بزرگ آن را توثیق کرده‏اند. در این‏جا حضرت می‏فرمایند برای هر شهید و غریبی خواستید گریه کنید اول مرا یاد کنید.

می‏آییم جلوتر، می‏رسیم به زمان امام سجاد، امام‏(ع) روایت هست تا آخر عمرشان، هر بار که غذا خوردند، یک بار قبلش برای امام حسین گریه کردند. می‏رسد به امام باقر و امام صادق علیه‌السلام که روضه‌خوان‌ها را دعوت می‏کردند، مداحان را دعوت می‏کردند، و در موردی به یکی از ذاکران هر چه طلا در منزل بود اهدا کردند. این‏که خانواده‌ی خود را جمع می‏کردند، جلسه تشکیل می‏دادند و در آن می‏فرمودند که شعر برای اباعبداللّه الحسین بگویید، چرا؟ چون به قول مقام معظم رهبرى: «هیچ پیامی جز در قالب هنر جاودانه نمی‏ماند.»

حضرت به کسی که یک بیت شعر، برای امام حسین(ع) می‏گفت یا می‏خواند، پول وحتّی به او وعده بهشت می‏دادند.

امام باقر(ع)، پول می‏دهند برای عزاداری کردن بعد از خودشان، که بعد از من تا ده سال برای من در «منی» روضه خوانی کند. در امامان بعدی هم این سنّت حسنه باقی ماند. در جامعه‌ی کوچک، مجلسی در حد ۲۰ نفر در حضور امام صادق(ع) برگزار می‏شد و هنگامی که جامعه‌ی بزرگ شد این تشکل‏ها و هیأت‏ها ایجاد می‏گردید. بزرگ شدن جامعه‌ی شیعى، هیچ چیزی را تغییر نداده است و فقط هیئآت را گسترش داده است. در این‏جا لازم است نکته‏ای را تذکر دهم، خیلی‏ها وقتی به مقوله‌ی عزاداری امام حسین(ع) می‏رسند اول می‏روند سراغ نکته‏ها و وجوه منفی آن!. مگر تا به حال از قرآن علیه اهل‌بیت(ع) در تاریخ استفاده نشده است؟ نمونه‌ی آن این‏که، از قرآن استفاده کردند و گفتند که قتل حضرت علی(ع) واجب است. آیا این درست است که هنوز فردی که قرآن را باز نکرده، به او بگوییم مواظب باش مرتکب قتل حضرت علی(ع) نشوى؟ یا به حافظ قرآن بگوییم مواظب باش مانند خوارج نهروان نشوى؟ خوب است در رسانه‏ها که جوان‌ها را برای حفظ قرآن تشویق می‏کنند مرتب این گونه مسائل را ذکر کرد؟ در تاریخْ بیشتر از قرآن سوء استفاده شده تا اهل‌بیت و اهل‌بیت‏(ع) بیشتر حافظ و مدافع قرآن بوده‏اند و جلوی سوء استفاده را گرفته‏اند.

من نمی‏دانم چرا هر که به مقوله، عزاداری امام حسین(ع) می‏خواهد بپردازد از تخویف و تحقیر شروع می‏کند؟

آیا هیأت‏های مذهبی بیشتر آسیب دارند یا حوزه‏های علمیه؟ مسلّم است که حوزه‌های علمیه.

حضرت امام(ره) می‏فرمایند: اسلام از هیچ چیز به اندازه دانشگاه و فیضیه لطمه نخورده است. همین حوزه و فیضیه، را ما چقدر تقدیر می‏کنیم و می‏دانیم آفاتی دارد و باید آنها را بر طرف کرد. ولی فرهنگ برخورد با آن کاملاً محترمانه است. اما وقتی به هیأت رسیدیم، اول بر سرش می‏کوبیم و بعد فوایدش را ذکر می‏کنیم. به هر حال در بحث تاریخى، شما اهتمام اهل‌بیت را به هیئآت، شاهد هستید.

درباره‌ی هیأت

امام فرمود: هزار و چهارصد سال است که با این منبر و روضه، اسلام حفظ شده است؛ و در مقوله‌ی هیأت‏های مذهبی می‏فرمایند: آن کسانی که با این هیأت‏ها مخالفت می‏کنند، نمی‏فهمند.

۱٫ تجمع مؤمنان

یکی از مهم‌ترین عوامل بهسازی جامعه و دیدن همدیگر، مجلس امام حسین(ع) است، فضایل همدیگر را ببینیم و بدی‏ها را نبینیم، این عامل بازدارنده از گناهان است؛ وقتی شما من را به عنوان هیأتی شناختید، دیگر من در جلوی شما گناه نخواهم کرد. ناب‏ترین و زلال‏ترین تظاهر دینى، اشک است وقتی در هیأت اشک ریخته می‏شود، خیلی بر روی افراد، اثر دارد. بعد از اشک، خون بالاترین تأثیر را دارد، عملی به اندازه‌ی این دو تأثیر ندارد.

این‏که مؤمنان دور هم جمع شوند چه فایده‏ای دارد؟ جواب آن را امام باقر فرموده‏اند:

امام باقر(ع) به گروهی از مؤمنان برخورد کردند و به آنها نگاه کردند؛ آنها از نگاه امام به خودشان آمدند که، امام چه نگاهی به آنها کرد، این روایت را شیخ صدوق در وسایل‌الشیعه نقل می‏کند؛ حدیث مفصل است، در قسمتی از آن است که امام باقر برگشتند و به شیعیان فرمودند: «واللّه لاُحِبُّ ریَحکُمْ وَ اَرْواحَکُم»، به خدا قسم بوی شما و جان‌های شما را دوست دارم.

در روایت دیگری هست که حضرت فرمودند آیا شما شیعیان، دور هم جمع می‏شوید؟ گفتند آرى. حضرت، آرزو کردند ای کاش من بین شماها بودم. بعد فرمودند: از ما هم حرف می‏زنید؟ این را اهل‌بیت، خودشان، موضوعیت داده‏اند که دور هم جمع شوید و از ما سخن بگویید.

فواید تجمع مؤمنان برای تعاون بر «برّ» و «تقوی» زیاد است. چرا خداوند در قرآن دستور می‏دهد که مؤمنان با هم رابطه داشته باشند؟ نفس این رابطه، مقدس است و اگر شما این رابطه را در ظرف دینی قرار دهید چند برابر خواهد شد. لذا هیأت اگر محل تجمع مؤمنان است، فواید زیادی دارد. در تجمع مؤمنان به جای آن که کسی را خراب کنند تا آدم شود، بهترین رفتارها را نشان می‏دهند و لذا مفاسد، ضعیف خواهد شد. اگر ما دقیق بحث کنیم در خواهیم یافت که بهترین صورت استفاده از تجمع مؤمنان، هیأت‏های مذهبی است.

۲٫ شرکت داوطلبانه

برای تربیت، اقدام خود فرد لازم است؛ ما در بحث آداب داریم که کسی که به ذکر امام حسین جواب می‏دهد و آن که جواب نمی‏دهد و خود را سنگین می‏گیرد، اثر پذیری آنها متفاوت است.

در بعضی هیئآت، افراد گوشه‌ی دیوار، تکیه زده‏اند و سرْ سنگین نشسته‏اند. در برخی دیگر، همه اول صفوف جلو را پر کرده و به ترتیب تا آخر مجلس. این دو نوع شرکت را می‏رساند. مرحوم قدوسی در درس اخلاق خود می‏فرمودند مگر آنها که مکروه انجام می‏دهند و مستحبات را ترک می‏کنند مرض دارند؟ خداوند فرموده است من مستحب را دوست دارم. آن چیزی که هیئآت مذهبی را رونق می‏دهد این حرکت داوطلبانه است و همین است که یک نفر پس از مدّتی که به هیأت آمده تربیت می‏شود. این حرکت داوطلبانه هم اثر تربیتی اجتماعی دارد هم فردى.

۳٫ دوام هیئآت مذهبى

گاهی به هیأت رفتن، فایده ندارد. مدام رفتن سود دارد. انسان، خوب است همه‌ی جلسات هیأت را شرکت کند و اگر گریه هم ندارد، تفکر کند و کمبودهای خود را بیابد. تفکر در امام حسین و… تفکر در این‏که چرا حال خوب ندارد. اینها از برکات مدام رفتن است که انسان حال خوب بقیه را ببیند و از خدا بخواهد به او هم عطا کند.

از برکات دیگر دوام، این است که حس تجدّد گرایى، مطلق که از آثار شوم فرهنگ بیگانه است، از بین می‏رود. انسان با اذکار و شعارهای دائمى، که از هزار سال پیش به یادگار مانده، روبرو می‏شود. خلاصه تربیت بادوام، امکان‏پذیر است.

۴٫ برنامه ریزی و آموزش

آموزش‏های مداوم و اندک، بسیار مؤثرتر از آموزش‏های ناگهانی و زیاد است.

معلومات زیاد و ناگهانى، بصیرت نمی‏دهد. آموزش دین، اگر در متن هیأت باشد، خیلی اثر دارد. چون تداوم دارد.

۵٫ ضرورت وجود تقویت احساسات دینى، در کنار علم و عمل دینى ما چیزى داریم به نام احساسات دینى که دین بدون آنها معنى ندارد. و معرفت دینى، بدون احساسات دینى، جهل است و عمل دینى بدون احساسات دینى هبائا منثور است. امام باقر(ع) فرمودند: هَلِ الدّینَ الاّ الحُبّ مگر دین به غیر از محبت چیز دیگر هم هست؟ البته در دین، بصیرت هم لازم است؛ ولى وجود بصیرت، در صورتى ارزش دارد که نتیجه‏ى آن احساسات دینى شود. بصیرت دینى را از احساسات دینى نمى‏شود جدا کرد. نمى‏شود کسى به جریان امام حسین با بصیرت بنگرد و زیارت عاشورا نخواند. مى‏شود کسى جریان معاد را بفهمد و گریه نکند؟ انسان باید احساسات دینى داشته باشد. احساسات هم فقط اشک و گریه نیست. گاه به صورت آه کشیدن است و گاه یک آه، ارزش والایى دارد که با گریه کردن، قابل مقایسه نیست.

خداوند در قرآن فرمود والذین آمنوا اَشَدُّ حبّا لِلَّهِ این آیه، نشانه دهنده‏ى اهمیّت احساسات دینى است. عمل انسان وقتى ارزش دارد که مبتنى بر حُبّ باشد. مقدار حُبّ را هم مشخص کرده‏اند؛ وقتى مقدار مشخص شد بالاخره بایستى بروز و ظهور آن به صورت احساسات دینى وجود داشته باشد.

حضرت آیت ا… اراکى(ره) مى‏فرمودند: با امام(ره) به همدان رفته بودیم. یکى از علماى دینى آن دیار رحلت کرده بود، من مشاهده نمودم در مراسم تشیع جنازه‏ى آن عالم، حضرت امام(ره) چنان اشک مى‏ریختند که همه تصور مى‏کردند ایشان از بستگان نزدیک آن فرد هستند؛ در حالى که امام، حتّى آن عالم مرحوم را نمى‏شناختند. علت گریه‏ى امام درد دین بود؛ چون امام مى‏دانستند که با رفتن یک عالم، ثلمه‏اى بر دین وارد مى‏شود که قابل جبران نیست. امکان دارد فردى چنین فکر کند که من به جاى گریه بر این روحانى، مى‏خواهم ده مقاله بنویسم! گریه باید باشد همچنان که بصیرت و بینش هم باید باشد.

از حضرت آیت الله العظمى نجفى مرعشى(ره) سؤال کردند شما نظرتان در مورد امام چیست؟ ایشان فرمودند شما تازه به امام رسیده‏اید. ما از زمان جوانى با امام در جلسات هیأت شب پنج شنبه‏ها با طلبه‏ها دور هم جمع مى‏شدیم. از آن زمان به امام، ارادت پیدا کردیم که در مجلس عزادارى طلبه‏ها، از همه بیشتر گریه مى‏کرد و از همه محکم‏تر به سینه مى‏زد. حضرت امام مقید بودند هر شب زیارت جامعه کبیره را در کنار ضریح حضرت على در نجف بخوانند.

به طور خلاصه در این بحث چند نکته مى‏توان بیان کرد.

الف . بصیرت باشد نتیجه‏ى قطعى آن احساسات دینى است.

ب . احساسات دینى، آورنده‏ى بصیرت دینى است.

ج . هیأت، بهترین محل براى تربیت ناب‏ترین احساسات دینى است. مجلس دعا این کار را نمى‏کند که هیئت مى‏کند. درد دین در روضه‏ى امام حسین ایجاد مى‏شود.

۶٫ ضرورت تعظیم شعائر به ویژه احیاى یاد شهیدان در دوران امنیت فعلى

۷٫ ذکر، مهمترین عامل تربیت است و بهترین محل ذکر، هیأت است

۸٫ تأمین شور و احساسات دینى جوانان. جوان، دین بدون احساسات را نمى‏پذیرد؛ این یک امر فطرى است. حضرت امام فرمود مکتبى که بر سر و سینه زدن ندارد، آن مکتب نابود مى‏شود.

۹٫ تأمین نشاط دینى؛ تا محبت اهل‏بیت تقویت نشود، راه حلّ اساسى براى لذت بردن از زندگى نمى‏توان معرفى کرد.

۱۰٫ تربیت خواص؛ بیش‏تر ضرباتى که ما مى‏خوریم، از کم بودن آدم‏هاى خوب است.

هیأت تنها جایى است که در آنِ واحد، دو کار انجام مى‏دهد: تقویت عوام و تربیت خواص و شما چه ابزارى دارید که در یک لحظه، دو کار را انجام دهد. در یک روضه امکان دارد شخصى مثل امام معصوم گریه کند و هم‏زمان یک فرد عالم و یک عامى هم بگرید، پیرزن، جوان، دانشگاهى و… همه، تحت تأثیر قرار مى‏گیرند.

اگر ما طرفدارى از اشک مى‏کنیم زیباترین اشک، اشکى است که از سرچشمه‏ى اندیشه و حکمت و بصیرت، سرازیر مى‏شود. و این اشک است که در مورد آن وارد شده، بهشت بر آن واجب مى‏شود. بعضى که بطور عمیق، میزان ارزش احساسات دینى را درک نمى‏کنند با این موضوع، مبهم برخورد مى‏کنند؛ یعنى مى‏گویند، البته احساسات دینى خوب است! این مبهم برخورد کردن است. در روایات ما نفرموده‏اند اشک بر امام حسین چیز خوبى است، فرموده‏اند: به اندازه یک بال مگس، اشک بر امام حسین، بهشت را بدنبال دارد؛ این ادعاى بزرگى است و برخى چون نمى‏فهمند در مقام دفاع مى‏گویند احساسات مذهبى چیز خوبى است! آیا رمز بقاى دین را خداوند مودّت اهل‏بیت قرار نداده است. موّدت، چه فرقى با محبّت دارد که خداوند نفرمود محبت؟ مودّت، محبّتى است که ابراز مى‏شود. انسان بر زبان مى‏آورد.

اصحاب، وقتى خدمت امام صادق مى‏رسیدند، با کلمات فدایت شوم ایشان را صدا مى‏زدند: جُعلتُ فِداک. حال، سؤال این‏جا است که چرا وقتى یک مؤمن به امام زمانش مى‏رسد، باید بگوید فدایت شوم؟ چرا زهرا در مقابل مردم در مسجد پیامبر، خطاب به على بن ابى‏طالب بعد از سقیفه صدا زد روُحى لِروُحِکَ الْفِداء وَ نَفْسى لِنَفسِکَ الْوِقاء یا اَبَاالْحَسَنِ جانم فداى تو باد اى على. آیا این تعارف است؟ جملات شاعرانه است؟ یا نه، حکمت دارد؟ آنها که مى‏گویند محبت اهل‏بیت فقط چیز خوبى است، حکمت این مطالب را نفهمیده‏اند. پیامبر مى‏فرماید اگر مى‏خواهید اجر رسالت مرا بدهید، مودّت داشته باشید نسبت به بچه‏هاى من. براى برخى، آن قدر در آن زمان، این سخن سنگین بود که مى‏گفتند پیامبر اسلام دروغ مى‏گوید! این آیه‏ى قرآن نیست. در این زمان هم همین گونه است. برخى عمق قضیه را نمى‏فهمند.

هیأت یعنى اعلامیه‏ى محبّت اهل‏بیت…

نکاتى در باره آداب هیأت‏ها

۱٫ هیأت‏ها را به صورت سیّار، برگزار کنید تا افرادى که عشق هیئت دارند، به دنبال آن بگردند.

۲٫ اطلاعیه‏ى زیاد براى هیأت ندهید. التماس نکنید که مردم بیایند.

۳٫ مکان کوچک انتخاب کنید، تا افرادى که دیر مى‏آیند، بیرون مجلس بمانند.

۴٫ مداح هیأت نباید دلزدگى ایجاد کند. به اندازه‏اى که مجلس و افراد شرکت کننده، کشش دارند مداحى خود را تنظیم کند.

۵٫ براى جلسات امام حسین، از جیب خود خرج کنید؛ ولى اگر مسابقه یا سمینار و… در میان بود نه. خلاصه مخارج هیأت را به دوش خود بگذارید.

۶٫ به عنوان خوش‏آمدگویى، دم در نایستید. هیأت صاحب عزا دارد.

۷٫ اعضاى اصلى هیأت نباید به قدرى با هم مأنوس باشند (در ظاهر و در موقع جلسات) که اگر فرد غربیه‏اى وارد هیأت شد، احساس غربت کند.

۸٫ هماهنگى کارها را علنى انجام ندهید.

۹٫ کارى کنید که همه به راحتى به هیأت بیایند. حالت محفل خصوصى و دوستانه پیدا نکند.

۱۰٫ هیأت، محل محبت اهل‏بیت است و با هر کس این محبت را دارید، باید به خوبى برخورد شود، حتّى اگر اهل نماز نباشد.

۱۱٫ از امام حسین به عنوان ابزار به نفع خطوط سیاسى استفاده نکنید و همچنین جریان آن حضرت را طورى تحریف نکنید که به ضرر خط سیاسى مقابل باشد.

http://rooyesh.info